مرز الگوبرداری و کپی برداری برنامه های تلویزیونی کجاست؟ - گروه سرگرمی

به گزارش گروه فرهنگی خبرنگاران، شباهت یا کپی بودن برنامه های تلویزیونی از نمونه های قبلی اش نه جدید است و نه فقط اختصاص به کشور خودمان دارد. اگرچه این روز ها دوباره و با برنامه سیم آخر این بحث داغ شده، اما این ماجرا صرفا یک خبر حاشیه ای در رسانه ها نیست و می تواند از ابعاد مختلف بررسی شود. احتمالا شما هم در رسانه ها خوانده یا دیده اید که گفته می شود مسابقه سیم آخر با اجرای رضا رشیدپور کپی نمونه خارجی اش یعنی boom است و مسابقه زوجی نو با اجرای باربد بابایی هم کپی از مسابقه خارجی family feud است. جالب اینکه هر دوی این مسابقات از شبکه سه سیما پخش می شود.

البته قبل از این دو برنامه هم برنامه هایی مانند مسابقه ایران با کپی از مسابقه خارجی Pressure pad، دورهمی با کپی از برنامه هندی Comedy nights with kapil، برنده باش با الگوگیری از Who Wants to Be a Millionaire، عصر جدید از مسابقه استعدادیابی Americas Got Talent و اعجوبه ها با موضوع حضور بچه ها با استعداد، مشابه برنامه پرمخاطب Little Big Shots ساخته شده بودند که تولیدکنندگان شان اعتقاد داشتند نیازی نبوده چرخ را دوباره اختراع کنند و به تعبیر خود، آن ها را ایرانیزه کرده بودند. اما این بار قرار نیست به مساله کپی یا شباهت بپردازیم و می خواهیم درباره مدل های برنامه سازی و اشتراکات آن ها حرف بزنیم. البته این نکته بدیهی است که محدوده علاقه مندی های مخاطبان چندان گسترده نیست و به سلایق انسان ها و جوامع مختلف بستگی دارد. اینکه همیشه مشاهده رقابت یا کمدی یا تراژدی برای مخاطب جذاب بوده، بر کسی پوشیده نیست، اما قطعا هر رسانه ای بنابر ذائقه مخاطبان خود، فرم برنامه هایش را طراحی می کند.

اجازه بدهید مطلب را با ذکر یک مثال آسان تر کنیم. فرض کنید که شما تهیه کننده تلویزیون هستید و قرار است برنامه های شبانه یا ویژه برای شبکه های سیما بسازید. مثلا قرار است برنامه گفت وگومحور یا آیتمی بسازید. یا مثلا می خواهید یک مسابقه جذاب برای تلویزیون طراحی کنید. ممکن است فی المجلس و در جا گزینه هایی به ذهن تان برسد که نمونه های پیروز یا ناپیروز قبلی داشته باشد. آیا اگر بیشتر فکر کنید ممکن است به ایده ساخت برنامه هایی برسید که هیچ مشابه دیگری نداشته باشد؟ آیا به روزگاری رسیده ایم که همه چیزش تکراری شده است؟ آیا اگر وقت و توان و افراد بیشتری را برای طراحی برنامه های تازه و خلاق به کار بگیرید احتمال خلق کار های تازه تر بیشتر نمی شود؟ این ها سوالات ساده ای نیستند و اتفاقا نحوه پاسخ دادن به این سوالات است که سیاست های یک سازمان یا رسانه را معین می کند. اینکه یک سازمان ترجیح می دهد حاضری خور شبکه های خارجی باشد یا حتی به قیمت از دست دادن بخشی از مخاطبانش در کوتاه مدت، ترجیح می دهد که برنامه خاص خود را بسازد، تعداد مخاطبان و اعتماد آن ها به رسانه در بلندمدت را معین می کند. می پذیریم که مخاطبان برنامه ها و مسابقات تلویزیونی در جوامع مختلف، نکات محدودی را دوست دارند که ساخت و پخش تعدادی از آن ها در کشور ما اساسا امکان پذیر نیست، اما چقدر از ظرفیت های همان تعداد محدود استفاده می شود؟

موضوعات مشترک در دسترس هستند

براساس بررسی های به عمل آمده، رقابت، هیجان، اطلاعات عمومی، مشارکت گروهی و نبرد های فردی بیشترین میزان اقبال در برنامه ها و مسابقات تلویزیونی را دارند. آگاهی از زندگی خصوصی چهره های مشهور، امکان مشارکت در برنامه و دیده شدن خود در رسانه و سرگرمی همراه با آگاهی بخشی از موارد دیگری است که در فهرست پرطرفدارترین برنامه های گفت وگومحور قرار می گیرد. شاید بتوان تمامی برنامه ها را در زیرمجموعه این ویژگی ها محسوب و بررسی کرد. با این مقدمه متوجه شدیم که ظاهرا محتوا ها در همه جای جهان تقریبا یکسان است و این فرم های جذاب هستند که وجه تمایز شبکه های تلویزیونی می شوند. اگر در کشور ما فرهنگ عمومی مردم امکان مسابقه پایکوبی یا آواز زنان را نمی دهد، اما ویژگی هایی داریم که مختص خودمان است و جای دیگری یافت نمی شود. بازی ها و لطیفه هایی که خاص ایرانیان است و کمتر از آن ها استفاده شده است. اگر بپذیریم نوآوری فقط خیال پردازی نیست بلکه تا حدی آموختنی و قابل پیش بینی است آنگاه می توان نتیجه گرفت مدیریت با تمام ویژگی هایش، در فرآیند نوآوری در زمان ها نقش آفرین است. البته مدیریت خلاقیت و نوآوری یکی از چالش های پیش روی هر مدیری است؛ چون هم خلاقیت و نوآوری شبیه هیچ یک از فعالیت های روزمره سازمانی نیست و ماهیتی ابهام آمیز و پیچیده دارد و هم فرآیند مدیریت خلاقیت و نوآوری همراه با ابهام است؛ زیرا نوآوری ناظر به آینده است و ایجاد فرصت برای نوآوری غیرقابل پیش بینی و مبتنی بر یک نوع آینده پژوهی، دانش افزایی و یادگیری است.

برای بررسی فرآیند ساخت یک برنامه خلاق بهتر است با مفاهیمی، چون شکل گیری ایده و ایده پروری، هدف گذاری پیام، مهندسی پیام، پرورش پیام، اجرا فنی و هنری، انتشار و توزیع و مفاهیمی از این دست، آشنا باشیم. حالا این مفاهیم را در سه مقوله اصلی ایجاد، اجرا و انتشار دسته بندی می کنیم. به عبارت دیگر ایجاد، اجرا و انتشار در واقع سه مرحله اصلی تولید و نمایش محتوای (پیام) تلویزیونی است که انجام هریک نیازمند برداشتن گام هایی مقدماتی است. حالا و با این مطالبی که گفته می شود، می توانید برنامه هایی که مشاهده می کنید را در این قالب بریزید و متوجه شوید که کدام شان خلاقانه و کدام شان کپی یا الهام گرفته از برنامه های دیگر است.

مهم ترین و شاید اصلی ترین عنصر برای تولید محتوای خلاق، ایده ناب، نو و تازه است و با شکل گیری خلاقانه آن امکان بروز خلاقیت و نوآوری در مراحل بعدی برنامه سازی بیشتر و راحت تر فراهم می شود. البته گروهی معتقدند برای زایش ایده و پرورش آن نباید در یک چارچوب و قالب ذهنی محدود شد و همه جانبه نگر بودن و متفاوت بودن را به عنوان ویژگی های یک ایده خوب بیان می کنند. برخی دستیابی به ایده ناب را وابسته به میزان خودشناسی هر فرد می دانند و بزرگ ترین عامل رسیدن به ایده خلاقانه را خودشناسی ذکر می کنند. با این تعاریف شاید بتوانیم این را بگوییم که هر رسانه یا سازمانی وقتی میزان تولیدات غیرخلاقانه اش بالا می رود به این معناست که شناخت چندانی ابتدا از خود و سپس از مخاطبانش ندارد و صرفا می خواهد آن ها را با هر وسیله ای پای گیرنده هایش نگه دارد.

راستی، برنامه ای مانند ساعت خوش در اوایل دهه 70 و در غیاب شبکه های ماهواره ای این ویژگی ها را نداشت؟ برنامه های آیتمی طنز در دهه 70 نمونه پیروزی از برنامه های پیروز و خلاقانه نبودند؟

بومی سازی؛ شوخی یا توهم؟

در چند سال اخیر عبارت بومی سازی برنامه های خارجی را بار ها از زبان مدیران تلویزیون می شنویم. حتی این اواخر برای این عبارت، مثال برنامه عصر جدید را هم می زنند. اما اجازه بدهید بررسی کنیم که این بومی سازی در فرم شکل گرفته یا در محتوا یا اصلا در شرکت کنندگان این مسابقات و برنامه ها. با یک مثال شروع کنیم. ممکن است خنده تان بگیرد، اما اجازه بدهید مثال بزنم. اگر داخل یک ماشین و روی صندلی ها گلیم بیندازیم و دور فرمان را ترمه دوزی کنیم و داخل داشبورد، شاهنامه فردوسی بگذاریم آن ماشین را ایرانیزه کرده ایم؟ اگر لاستیک ها را هم تغییر دهیم و لاستیک های ایرانی بگذاریم، چطور؟ ما در تلویزیون و به اسم بومی سازی با چنین برنامه هایی مواجهیم. در بومی سازی برنامه ها و در دهه 60، نمونه پیروز دیدنی ها و مسابقه هفته و بعد ها در اواخر دهه 70، تا حدی نود و بعد ها خندوانه را داشتیم و خودتان مقایسه کنید که با این معیار ها آیا به برنامه هایی مانند دورهمی یا عصر جدید می شود گفت بومی سازی شده؟

مدیران تلویزیون کاش یک بار برای همیشه پاسخ دهند که این بومی سازی را در محتوا می خواهند یا در فرم؟ صرفا حضور یک مجری ایرانی یا سوالات درباره ایران و شرکت کنندگان داخلی، آن مسابقه را بومی می کند؟ این قاعده از اساس غلط است و دیگر حتی ربطی به اختراع دوباره چرخ هم ندارد. فرضیه ای که بسیاری از تهیه کنندگان و مدیران در پاسخ به کپی بودن برنامه شان می گویند.

یکی از دلایل ایرانی شدن یا بومی شدن ناخودآگاه برنامه های کپی شده داخلی، موانع و محدودیت هایی است که با آن ها مواجهیم. یعنی بدون اینکه سازندگان برنامه ها بخواهند، مجبورند که تغییراتی نسبت به برنامه اصلی بدهند و همین جاست که توهم ایرانی شدن برنامه سراغ شان می آید فارغ از اینکه این اجبار بوده که اصلاحاتی را به وجود آورده است.

بومی سازی برنامه های پیروز خارجی، ایده درست و جذابی است، به شرطی که نسبت به نزدیکی فرهنگ های کشور مبدا و مقصد مطالعاتی اجرا شده باشد. اگر مثلا در کره جنوبی یا ژاپن، اساس مسابقات تلویزیونی بر تلاش و پشتکار است و در هند، این شانس است که به عنوان برگ برنده شناخته می شود، پس مدیر تلویزیون باید بداند که می خواهد از کدام کشور، مسابقه اش را کپی یا بومی سازی کند. بدون شناخت از کشور مبدا که نمی توان بومی سازی کرد.

امون بده، امون بده

شکی نیست از هر نوع برنامه ای، نمونه های پیروز در حوزه های سیاسی، ورزشی، هنری، اقتصادی و اجتماعی وجود دارد. از اواخر دهه 80 میلادی که تعداد و تنوع این برنامه ها بیشتر شد تا به امروز انواع مختلفی از برنامه ها ساخته شده که بسیاری از آن ها شکست خورده اند و بسیاری دیگر پیروز بوده اند. در هر حوزه ای، الگو های پیروزی تولید و پخش شده اند و عمر بسیاری از این برنامه ها بیش از 50 سال بوده است. با گذشت زمان و تغییرات سریع در بخش تکنولوژی و فناوری، دیگر رسانه صرفا تلویزیون نیست و رقابت در چنین شرایطی سخت تر شده است. اما در این میان مساله اصلی این است که قدرت انتخاب مخاطبان هم بیشتر شده و به همان اندازه صبرشان کمتر شده است. از کشور خودمان مثال بزنیم؛ وقتی قسمت های ابتدایی سریال شرایط سفید از شبکه سه پخش شد در زمان خودش چندان مورد استقبال قرار نگرفت. برنامه 90 به واسطه موضوع جذابش از همان قسمت اول، مخاطب جدی داشت و سریال پایتخت نمونه دیگری بود که در قسمت های ابتدایی اش چندان دیده نشد. صحبت از صبر و نگاه مخاطبان است. یعنی ترس از دست دادن مخاطب و تصور اینکه وقت کمی برای جذب بینندگان شان دارند مدیران تلویزیون را مجبور به اتخاد تصمیمات سریع الاجابه! می کند. یعنی حاضر است به جای تربیت و حمایت از مجریان جوان، ارقام سنگینی به مجریان سلبریتی بدهد که خدای ناکرده قسمت های ابتدایی برنامه را از دست ندهد و اینجا نقش مخاطب هم پررنگ می شود. بیننده تلویزیونی اگر این پیام را به سازندگان برنامه بدهد که فرق برنامه قوی از ضعیف را می داند و پای برنامه خوب می ایستد آن وقت مدیر باهوش، می تواند برنامه پیروز طولانی مدتی را تولید کند. برنامه هایی که نه صرفا متکی بر سلبریتی باشند و نه برای نگه داشتن مخاطب مجبور به بریز و بپاش شوند. نمی شود در شرایط فعلی، تمام بار گناه را بر دوش مدیران و سازندگان گذاشت، مخاطب عجول هم در این شرایط نقش بسزایی دارد. مخاطب عجول است که فریاد می زند و با صدای بلند اعلام می کند که برای من برنامه ای بساز که قبلا نمونه پیروزش را دیده ام و از هیچ چیز تازه ای استقبال نمی کنم و حوصله تجربه های تازه را ندارم.

شاید تلخ باشد، اما باید بگوییم که رابطه بین مخاطب و سازندگان برنامه های تلویزیونی، بیمار است؛ مدیر به دهان مخاطبش نگاه می کند و مخاطب به دستان سریع برنامه ساز. اگر مخاطب، برنامه سازش را درگیر کاری نبیند تصور می کند که او قرار نیست برایش کاری انجام دهد و ممکن است شبکه را تغییر دهد.

هر رسانه ای برای بقا نیاز به خلاقیت و نوآوری دارد و این از بدیهیات است. خوردن از جیب شبکه های دیگر، حداقل ما را یک قدم عقب می اندازد و از کجا معلوم که آن شبکه ها علی الدوام، برنامه های جذاب بسازند؟ کاش به جای پاسخگویی لوس مجری برنامه سیم آخر شاهد پاسخگویی منطقی مدیران شبکه ها و سازمان صداوسیما درخصوص تعداد بالای برنامه های کپی یا بومی سازی شده! بودیم. وقت آن رسیده که چرخ ها را خودمان اختراع کنیم و روی چرخ های خودمان حرکت کنیم.